«’Εντα Γκάμπλερ» του Ερρίκου Ίψεν, Απόδοση – Σκηνοθεσία: Γλυκερία Καλαϊτζή | είδαμε την παράσταση στο θέατρο « Τ » στην Θεσσαλονίκη. Κριτική Παύλος Λεμοντζής
«Θα ήταν ιδανικό να μπορούσε ο άνθρωπος του παρόντος να ζήσει τη ζωή του μέλλοντος».
Ο Ίψεν, πολύ πριν από τον Φρόιντ, θα ερευνήσει αριστοτεχνικά τη γυναικεία ψυχοσύνθεση χαρίζοντας εις το διηνεκές ένα σπάνιο δραματικό έργο, που στάζει δηλητηριώδεις σταγόνες χιούμορ, σε μια αδιάκοπη σειρά από αστραπιαίες διαλογικές εκρήξεις.
Ο Νορβηγός δραματουργός σ’ αυτό του το έργο συμπυκνώνει με αριστουργηματικό τρόπο την οικονομική, κοινωνική, ηθική, ψυχολογική και συναισθηματική κατάπτωση της ξεπεσμένης αριστοκρατίας, αλλά και την επηρμένη, περιφρονητική συμπεριφορά της προς κάθε ταξικά κατώτερό της.
Από την πρεμιέρα του το 1891 στο Μόναχο, μέχρι σήμερα, το πρόσωπο της ηρωίδας δεν έπαψε να απασχολεί τους μελετητές του θεάτρου και να αποτελεί ρόλο- στόχο για τις ηθοποιούς όλου του κόσμου. Η λίστα με τις διάσημες πρωταγωνίστριες που την ενσάρκωσαν είναι ατελείωτη. Από την Ελεονόρα Ντούζε και την Άλα Ναζίμοβα μέχρι την Ίνγκριντ Μπέργκμαν, την Ιζαμπέλ Ιπέρ, τη Φιόνα Σο, τη Μάγκι Σμίθ, την Ανέτ Μπένινγκ και την Κέιτ Μπλάνσετ. Μάλιστα, μια παραγωγή του 1902 έκανε μεγάλη εντύπωση στο Broadway με πρωταγωνίστρια τη Minnie Madden Fiske.
Σύμφωνα με τη διατριβή του Γιάννη Μόσχου: « Ο ΕΡΡΙΚΟΣ ΙΨΕΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΗΝΗ – ΙΚΕΕ», κοντά 150 παραστάσεις και, αν προσθέσουμε τις επαναλήψεις ο αριθμός τους προσεγγίζει τις 260, παρουσιάστηκαν στην Ελλάδα (αλλά και στην Κύπρο και σε πόλεις της ελληνικής διασποράς) το χρονικό διάστημα 1894-2000. Όλες, φυσικά, δεν έχουν την ίδια σημασία για την ιστορία του ελληνικού θεάτρου. Γιατί με τον Ίψεν αναμετρήθηκαν οι σημαντικότεροι Έλληνες καλλιτέχνες του θεάτρου του 20ού αιώνα και ιστορικά θεατρικά σχήματα της χώρας, αλλά και μπουλουκτσήδες, ηθοποιοί που αυτοχρίσθηκαν πρωταγωνιστές ευκαιριακών θιάσων, βραχύβια ημιεπαγγελματικά νεανικά σχήματα. Kοντολογίς, όλο το φάσμα των ανθρώπων που δραστηριοποιήθηκαν στο ελληνικό θέατρο μέσα στον αιώνα. Ο αριθμός μεγαλώνει, ασφαλώς, αν προσθέσουμε άλλα 22 χρόνια.
Όσοι θέλετε να εντρυφήσετε στον μαγικό κόσμο του μεγάλου Νορβηγού δραματουργού, μπορείτε να διαβάσετε τη σπουδαία έρευνα του Γιάννη Μόσχου στην ανωτέρω διατριβή, για την οποία ο ίδιος σημειώνει: «Δύο μελέτες υπήρξαν οι αρχικές πυξίδες: το βιβλίο του καθηγητού Νικηφόρου Παπανδρέου «Ο Ίψεν στην Ελλάδα. Από την πρώτη γνωριμία στην καθιέρωση (1890- 1910)», το οποίο καλύπτει διεξοδικά την πρώτη περίοδο παρουσίας του Ίψεν στα ελληνικά πράγματα, και το άρθρο του δημοσιογράφου Γιάννη Σιδέρη στη Νέα Εστία: «Ο Ίψεν στην Ελλάδα», που αναφέρεται στις σημαντικότερες παραστάσεις έργων του Ίψεν από το 1894 ως το 1956».
Το έργο ανέβηκε στο θέατρο για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1891 στο Residenztheater του Μονάχου. Με το συγγραφικό του νυστέρι ο συγγραφέας «ανοίγει» το κακοφορμισμένο τραύμα στο διαταραγμένο υποσυνείδητο της ΄Εντα Γκάμπλερ, εν έτει 1890. Μια ανδρόβουλη συμπεριφορά – κληρονομιά από το μιλιταριστικό οικογενειακό περιβάλλον – ένας θηριώδης θυμός για το φύλο και το κοινωνικό κατεστημένο, ένας αβάσταχτος πόνος για τον συμβατικό γάμο, μια σειρά απραγματοποίητων επιθυμιών για ελεύθερη ζωή, θα φέρουν την ηρωίδα στην αυτοκαταστροφή.
Η Έντα Γκάμπλερ είναι ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα πρόσωπα της εποχής της. Κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ, παντρεμένη με τον αφοσιωμένο ερευνητή Γιόργκεν Τέσμαν, νιώθει να πνίγεται μέσα σ’ αυτόν τον άχρωμο γάμο της.
Λίγες μόνο ώρες μετά την επιστροφή τους από το πολύμηνο και μονότονο γαμήλιο ταξίδι τους, η Έντα έχει την ευκαιρία να διασκεδάσει την πλήξη της παίζοντας με τις τύχες των ανθρώπων. Ήταν ερωτευμένη κάποτε μ’ έναν φτωχό επιστήμονα και συγγραφέα, που θεωρούσε ως μοναδικό και πραγματικό έρωτα της ζωής της, τον Έιλερτ Λέβμποργκ. Επέλεξε, όμως, να παντρευτεί τον Τέσμαν, με τον όρο να ζήσουν μια πλούσια ζωή. Του δείχνει όμως περιφρόνηση, σχεδόν μίσος, και τον κρατά μακριά της, γιατί δε δικαιώνει τις προσδοκίες της. Διαλύει τα πάντα γύρω της. Νιώθει εγκλωβισμένη. Ζητά την ελευθερία αλλά δεν τη βρίσκει, γι’ αυτό καταστρέφει τον περίγυρό της και την ίδια.
Όπως στους «Καταραμένους Ποιητές», η ιψενική ηρωίδα, σαν μια από τους «Άγιους Σαλούς», κατέληξε στην αυτοχειρία, όμως κι εδώ η «κόκκινη» γραμμή είναι εξαιρετικά δύσκολο να καθοριστεί.
Ο Ίψεν υπαινίσσεται διάφορες ανθρώπινες «ασυνέπειες» στο έργο του. Κανένας δεν είναι μόνο κακός ή καλός. Οι περιστάσεις δείχνουν τον έναν ή τον άλλον εαυτό. Το κείμενο μοιάζει σύγχρονο και άμεσο.Όταν το απογυμνώσεις από τον τρόπο κοινωνικής συμπεριφοράς της εποχής του,θίγει θέματα που, εύκολα, μπορούν να συμβούν και σήμερα. Άλλωστε, το σπίτι πολλές φορές είναι ένα κλουβί.
Η ‘Εντα Γκάμπλερ είναι άνθρωπος απόλυτος. Το τέλος της θα μπορούσε να εκληφθεί ως διαφυγή προς την ελευθερία. Μισεί τους πάντες και, κυρίως, τον εαυτό της για τον εγκλωβισμό της σε μια τάξη, η οποία αργοπεθαίνει και ξέρει ότι δε θα μπορέσει ποτέ να είναι μέρος της. Εγκληματεί κατά του Λέβμποργκ καίγοντας το σύγγραμμά του και τον οδηγεί στην απελπισία και στον θάνατο.
Η νέα πραγματικότητα με τον γάμο της δεν είναι ανεκτή για την μεγαλοαστή Έντα Γκάμπλερ. Η ηρωίδα θα προτιμήσει την «αξιοπρέπεια» της αυτοχειρίας επιλέγοντας έναν θάνατο γρήγορο, μετά από ένα τρελό βαλς στο πιάνο. Έναν θάνατο που θα αφήσει τους ήρωες του έργου να αναρωτιούνται για τις αιτίες και τους λόγους του.
Ένα κλασσικό στοιχείο στο μυστήριο που λέγεται Έντα Γκάμπλερ είναι το πορτραίτο του πατέρα της, του στρατηγού Γκάμπλερ. Αυτός ο πίνακας είναι το σύμβολο προς το οποίο οι σκηνοθέτες, κατά κανόνα, στοχεύουν την ΄Εντα τους. Ένας σκοτεινός τύραννος που «παρακολουθεί» τα πάντα από τον τοίχο του σαλονιού. Κάτω από το πορτραίτο του στρατηγού η καταπιεσμένη κυρία Γκάμπλερ – και όχι Τέσμαν – είναι πάντα αναγκασμένη να βυθίζεται στην ανία.
Το κοινό σύντομα βλέπει ότι ο Γκέοργκ Τέσμαν δεν έχει καμιά πιθανότητα να κρατήσει τη γυναίκα του ελεύθερη από το φάντασμα του πεθερού του. Δεν είναι, λοιπόν, περίεργο που η Έντα χειραγωγεί άνδρες και, ψυχαναγκαστικά,υπονομεύει τον γάμο της. Απλά, δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Ένα τόσο εύκολο φροϋδικό κλισέ επιτρέπει στο κοινό να απορρίψει τη σιωπηλή απελπισία της Έντα.
Μεγαλωμένη σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον, χωρίς ένα μητρικό πρότυπο, η κόρη έχει μια «ανδρική» συμπεριφορά, η οποία υπογραμμίζεται από την αγάπη, σχεδόν μανία, που έχει με τα πιστόλια και τη σκοποβολή, κάτι που στη Βικτωριανή εποχή ήταν ένα «χόμπι» αποκλειστικά ανδρικό. Το βασικό επιχείρημα είναι ότι η Έντα έχει «φθόνο του πέους».
Ο Φρόιντ υποστήριξε στη θεωρία του για τη σεξουαλικότητα ότι το κορίτσι στην ηλικία των 4 έως 5 ετών αναπτύσσει το συγκεκριμένο σύνδρομο, όταν βλέπει ότι τα αγόρια ή οι άνδρες έχουν ένα σεξουαλικό εργαλείο επιπλέον! Η θεωρία αυτή του πατέρα της ψυχανάλυσης έχει αμφισβητηθεί επανειλημμένως. Οι φροϋδικοί υποστηρίζουν ότι η Έντα θέλει να είναι άντρας και αγανακτεί με το φύλο της, οπότε προσπαθεί να ζήσει αντιπροσωπευτικά μέσα από ανδρικά πρότυπα. Γι` αυτό παίζει με τα πιστόλια. Ένα ανδρικό παιχνίδι αλλά και ένα φαλλικό σύμβολο. Δεν έχει κανένα απολύτως μητρικό ένστικτο, αλλά την ίδια ώρα ντρέπεται από τις αποτυχίες της ως γυναίκα. Αυτός είναι ο λόγος που αντιπαθεί την Τέα τόσο πολύ, τη γυναίκα που είναι η επιτομή της θηλυκότητας, κατά τον συγγραφέα.
Μπορούμε, επίσης, να πούμε ότι η Έντα πάσχει από το «σύνδρομο της Ηλέκτρας», αφού, παρόλη την «ανδρική» της συμπεριφορά, έχει εμμονή με την εικόνα της παραδοσιακής γυναίκας. Έτσι, μπορεί να παραπονεθεί για τον γάμο της, όμως δεν έχει το κουράγιο να εγκαταλείψει τον Τέσμαν.
Ακόμα και πριν απ’ αυτόν αρνήθηκε το φλερτ του Λέβμποργκ, του άντρα που μαζί του είχε κάποιου είδους σχέση. Κανένας από όλους αυτούς που την πολιορκούν, όπως επίσης και ο σύζυγός της, δεν είναι τόσο χαρισματικός όσο ο πατέρας της. Ναι μεν ήθελε οι σεξουαλικές της επιθυμίες να εκπληρωθούν , όμως δεν τα κατάφερε, επειδή δεν την έθελγε κανείς σωματικά.
Θα της ταίριαζε ένα ποίημα του Καβάφη, οι «Επιθυμίες», θαρρείς να το έγραψε ο αλεξανδρινός ποιητής και γι’ αυτήν: «Σαν σώματα ωραία νεκρών που δεν εγέρασαν και τα ’κλεισαν, με δάκρυα, σε μαυσωλείο λαμπρό, με ρόδα στο κεφάλι και στα πόδια γιασεμιά —έτσ’ οι επιθυμίες μοιάζουν που επέρασαν, χωρίς να εκπληρωθούν· χωρίς ν’ αξιωθεί καμιά της ηδονής μια νύχτα, ή ένα πρωί της φεγγερό».
Η Γλυκερία Καλαϊτζή μεταφράζει και σκηνοθετεί το αριστούργημα του Ίψεν έχοντας σαν κεντρικό πρόσωπο μια νεαρή νεόνυμφη, που έρχεται αντιμέτωπη με σπαράγματα του παρελθόντος της.
Όταν σβήνουν τα φώτα η σκηνοθέτις προϊδεάζει το κοινό με τη σκηνή- δυστοπική αλληγορία – του τέλους. Αμέσως μετά εμφανίζεται ο κόσμος της Έντα, σε ένα σαλόνι ντυμένο με λουλούδια, με βιβλία, με απλά έπιπλα και στηρίγματα, ώστε αυτή η εικαστική εγκατάσταση της Μαρίας Καραδελόγλου να σηματοδοτεί την ευθραυστότητα της ζωής, ακόμα και την αναπόφευκτη θνητότητα.
Η Γλυκερία Καλαϊτζή μεταφέρει θαυμάσια την ερημοποίηση της εστέτ άποψης για την εποχή του Ίψεν στην αναζωογονητική σύγχρονη εκδοχή του σήμερα. Η Έντα, αντισυμβατική, αντικομφορμίστρια, περιφέρεται ξυπόλητη σε όλο το έργο. Ένα σκηνοθετικό εύρημα- περιφρόνηση, στο κατεστημένο. Ανοιχτή, διαυγής, μερικές φορές αμβλεία η απόδοση, προσφέρεται στο κοινό από χαρακτήρες που φορούν άψογα ραμμένο «φόρεμα» του 21ου αιώνα.
Η σκηνοθέτις χώρισε την αίθουσα στα δυο. Στο κέντρο η σκηνή, στον τοίχο τα βίντεο- ιντερμέδια. Δεξιά και αριστερά οι θεατές. Αυτόπτες μάρτυρες των συγκρουσιακών καταστάσεων ή μήπως συμμέτοχοι στο πολύπτυχο δράμα;
Η ΄Εντα της υπέροχης Χριστίνας Δαγκάκη είναι όμορφη αλλά ψυχρή, αγαλματώδης, σαν αρχαιοελληνική Κόρη. Είναι γνωστό ότι η ηρωίδα του ΄Ιψεν περιγράφεται συχνά ως ο θηλυκός Άμλετ. Η μόνη πραγματική σύγκριση είναι ότι και οι δύο ρόλοι είναι αρκετά ευρύχωροι για να πάρουν τον χαρακτήρα του ατόμου που τους υποδύεται. Στην ενδιαφέρουσα παραγωγή του «Τ» η επιτήδεια Χριστίνα Δαγκάκη, ενώ τηρεί την ψυχρότητα της ΄Εντα, την επενδύει με μια σεξουαλική γοητεία κι ένα άγριο χιούμορ, που χρωματίζουν μια γκρίζα σκανδιναβική «παγοκολόνα».
Η πλήξη της με τον αποτυχημένο σύζυγό της Γκιόργκεν Τέσμαν – πολύ καλός ο Αλέξανδρος Νικολαΐδης στον ρόλο – εκφράζεται με μικρές χειρονομίες και κοφτερές επισημάνσεις. Με επίμονες ερωτήσεις εκμαιεύει εξομολογήσεις από την πρώην συμμαθήτριά της Τέα, (φιλότιμες προσπάθειες ερμηνείας από την Λίλα Παντελίδου), η οποία στηρίζει ένα μέλλον, όπου μπορεί να συνυπάρξει με τον αλκοολικό, αυτοκαταστροφικό και «άγριο» συγγραφέα Λέβμποργκ, ( δυναμικός, στιβαρός, πειστικός ο Ιωάννης Καμπούρης).
Ο εξαιρετικός Κυριάκος Δανιηλίδης υποδύεται άριστα τον Δικαστή Μπρακ – ένα ανατριχιαστικά ύπουλο όρνεο – και κερδίζει τις εντυπώσεις με την βαθιά, δυνατή, μεστή φωνή του, τις πολυκύμαντες εκφράσεις του, την ειρωνεία ή το φαρμάκι που στάζει εκεί που θέλει, τη λαιμαργία του αρσενικού αρπακτικού μόλις ευθυγραμμίζεται στο θήραμά του, ενώ εισπράττουμε μια χαριτωμένη ερμηνεία από την Σοφία Βούλγαρη, ως Γιούλε.
Με υποβλητικούς φωτισμούς από τον Διονύση Καραθανάση και με τη μουσική του Πρόδρομου Καραδελόγλου, η σκηνή συχνά «αισθάνεται» να αναπνέει από την κλειστοφοβική ατμόσφαιρα του έργου.
Η σκηνοθεσία, μια βαθμίδα πάνω από τον νατουραλισμό, είναι συντονισμένη στη συνθήκη της ιψενικής ατμόσφαιρας, ετοιμοπόλεμης, έτσι όπως τη δημιουργεί η ηρωίδα. Οι ρυθμοί της παράστασης είναι σύγχρονοι, καθώς η σκηνοθέτις δε δεσμεύεται να παρέχει μια καθησυχαστική απόσταση από τον 19ο αιώνα που εξελίσσεται η ιστορία. Εξάλλου, μια σημερινή ΄Εντα απολαμβάνει πολλά δομικά προνόμια: φυλετικά, οικονομικά, κοινωνικά, όμως αυτά δεν την εμποδίζουν να νιώθει «άδεια», χωρίς κάποιο στόχο.
Το έργο του Ίψεν δεν είναι, ίσως, φεμινιστικό, αλλά ο ρόλος εξακολουθεί να είναι ένας από τους πιο συναρπαστικούς γυναικείους χαρακτήρες του θεάτρου. Σκληρός, ανισόρροπος και εκδικητικός.
Η Εντα Γκάμπλερ είναι πρόσωπο εκτός χρόνου και τόπου. Είναι μια ανεξάρτητη γυναίκα παγιδευμένη σε έναν γάμο της αστικής τάξης της εποχής της. Είναι, επίσης, μια δυναμική γυναίκα, πρωταγωνίστρια σε ένα έργο γραμμένο από έναν άνδρα, με βαθιά αντικρουόμενες στάσεις απέναντι στις γυναίκες. Αυτή η ηρωίδα είναι η ενσάρκωση των αντιφάσεων του Ίψεν. Ο ίδιος έγραψε: «Οι άνδρες και οι γυναίκες δεν ανήκουν στον ίδιο αιώνα. Οι γυναίκες συνειδητοποιούν ότι η ζωή έχει έναν σκοπό για αυτές, αλλά δεν μπορούν να τον βρουν»
Δεν μπορώ να πω, πράγματι, ότι αυτό το κείμενο εμφανίστηκε τόσο ξεκάθαρα αντιφεμινιστικό σε προηγούμενες παραγωγές, αλλά στο 2022 το εκλαμβάνω ως πολύ απτό και πολύ επίκαιρο, ιδιαίτερα σε μια εποχή που έχει συγκλονιστεί τόσο βαθιά από τα σκάνδαλα κακοποίησης παιδιών και γυναικών. Αυτή η παραγωγή, με τον μοναδικό και υπαινικτικά έξυπνο τρόπο της, φαίνεται να λέει κάτι σημαντικό για τη θυματοποίηση και τη γυναικεία ταυτότητα σήμερα.
Απόδοση – Σκηνοθεσία: Γλυκερία Καλαϊτζή
Σκηνικά – Κοστούμια: Μαρία Καραδελόγλου
Μουσική: Πρόδρομος Καραδελόγλου
Κίνηση: Ιωάννα Μήτσικα
Φωτισμοί: Διονύσης Καραθανάσης
Βοηθοί σκηνοθέτιδας: Χαρίκλεια Ζαγοριανού – Άντυ Αντωνίου
Βοηθός σκηνογράφου: Αριάνα Νίκου
Φωτογραφίες – Trailer: Χρήστος Κυριαζίδης
Επικοινωνία: Λία Κεσοπούλου
Παραγωγή: Θέατρο Τ
ΔΙΑΝΟΜΗ (με σειρά εμφάνισης)
Σοφία Βούλγαρη (Γιούλε)
Αλέξανδρος Νικολαΐδης (Γιόργκεν Τέσμαν)
Χριστίνα Δαγκάκη (Έντα Γκάμπλερ)
Λίλα Παντελίδου (Τέα Έλβστεντ)
Κυριάκος Δανιηλίδης (Δικαστής Μπρακ)
Ιωάννης Καμπούρης (Έιλερτ Λέβμποργκ)
«’Εντα Γκάμπλερ» | Κριτική παράστασης Παύλος Λεμοντζής
Έχετε ερωτήσεις;
Επικοινωνήστε μαζί μας
